Kennismaking open leermaterialen

Goed leermateriaal ontwikkelen is tijdrovend en duur. Als je daarin samenwerkt, kun je veel voordelen behalen. Leermateriaal van anderen verrijkt je onderwijs, inspireert én bespaart tijd. In deze kennismaking lees je wat open leermaterialen zijn, hoe je die inzet en hoe je je eigen materialen zo opstelt dat anderen het optimaal kunnen gebruiken.

Twee studentes kijken samen naar een laptop

Open leermaterialen van anderen gebruiken

Kost het je meer tijd om bruikbare leermaterialen te zoeken dan om zelf iets te maken? Leveren je zoektermen in Google niks op? Er bestaan speciaal voor docenten en studenten zoekmachines voor open leermaterialen. Hoe beoordeel je de gevonden materialen op kwaliteit? En: hoe pas je ze goed toe?

In drie stappen leggen we dit uit:

  1. Zoeken & vinden
  2. Beoordelen
  3. Toepassen

Stap 1. Zoeken & vinden

Alles wat ingezet wordt in het onderwijs is leermateriaal. Die materialen kunnen dus ook overal vandaan komen. Je kunt ze vinden via een algemene zoekmachine, een onderzoeksrepository of een repository specifiek voor het onderwijs. 

Formeel gebruik van open leermaterialen

Zoekmachines

Algemene zoekmachines

Je kunt bij de meeste zoekmachines bij je zoekopdracht instellen dat je alleen materiaal wilt vinden dat hergebruikt mag worden. Bijvoorbeeld bij Google kan dat via Geavanceerd zoeken > Gebruiksrechten. Er zijn ook zoekmachines voor bepaalde typen content, bijvoorbeeld specifiek voor instructievideo's op YouTube of 3D-beelden op Sketchfab.

Bekijk een overzicht van deze zoekmachines.

Onderwijszoekmachines

Er zijn zoekmachines, zoals OERcommons, Merlot, en edusources die specifiek zoeken binnen series lessen en volledige collecties open leermaterialen. Deze zoekmachines helpen je bij het beoordelen van de kwaliteit en relevantie van de materialen.

    Logo edusources

    edusources

    Van bovenstaande onderwijszoekmachines is edusources een zeer bijzondere die hier extra aandacht krijgt. edusources is speciaal ontwikkeld voor het Nederlandse hoger onderwijs en functionaliteiten zijn toegespitst op de situatie in Nederland.

    Zoeken
    In edusources kun je gemakkelijk en snel zoeken. In eerste instantie met de zoekbalk, maar als je al beter weet wat je zoekt, kun je meteen filteren op onderwijsniveau, taal en type leermateriaal. Vervolgens kun je de zoekresultaten nog verder verfijnen, onder andere op taal, onderwijsinstelling en vakgebied.

    Community’s
    Community’s maken ook collecties van open leermaterialen rond een bepaald thema. Deze collecties vind je op de Community’s-pagina van edusources. Wil je zelf een collectie van een community toevoegen op deze pagina neem dan contact op via edusources@surf.nl.  

    Als je zelf een community wilt oprichten of met een bestaande community een collectie open leermaterialen wilt opbouwen maak dan gebruik van het Stappenplan Vakcommunity rond open leermaterialen.

    Repository's

    Er zijn verschillende typen repository's die je kunt gebruiken in je zoektocht naar goede leermaterialen:

    • Instellingsrepository

    Vraag
    Heeft je onderwijsinstelling een eigen repository? Zoek dit uit en benader een collectiespecialist van de bibliotheek.

    • Overige onderwijsrepository’s
      Er zijn ook repository’s die gemaakt zijn om onderwijsmaterialen te plaatsen en hergebruiken. Er zijn 2 types:
      • algemene, met materialen over verschillende onderwerpen
      • specifieke, met materialen over 1 onderwerp

    Een collectiespecialist van de bibliotheek kan je de weg wijzen.
    Een overzicht met repository’s staat op www.robertschuwer.nl.

    Vraag
    Welke plekken gebruik jij om leermaterialen te vinden?

    Vraag
    Welke websites gebruiken je collega’s om leermaterialen te vinden?

    Voorbeeld Medisch domein

    Er zijn in het medische domein verschillende Nederlandse ingangen om bij relevante onderwijscontent te komen. Verpleegkundigen en docenten verpleegkunde werken samen om een kwalitatief hoogwaardige collectie open leermaterialen op te bouwen die aansluit op het opleidingsprofiel van de bachelor Nursing. Doordat de collectie aansluit op het opleidingsprofiel zijn materialen breed inzetbaar en makkelijk terug te vinden. Daarnaast hebben de verpleegkundigen afspraken gemaakt over wat voor hen goede materialen zijn en beoordelen ze alle materialen langs hun eigen kwaliteitsmodel.

    Op www.medischonderwijs.nl staan meer dan 1150 medische e-learning applicaties. De content wordt nog veel ingezet in de dagelijkse praktijk van het medische onderwijs in Nederland. Wanneer je specifiek opzoek bent naar anatomische plaatjes dan kan je terecht op anatomytool.org. Daar is het complete menselijke lichaam van binnen in kaart gebracht.

    Stap 2. Beoordelen

    Vervolgens ga je het gevonden materiaal beoordelen. Is het materiaal bruikbaar en wat mag je ermee doen?

    Is het materiaal bruikbaar?

    Beoordeel als docent de kwaliteit en toepasbaarheid van het materiaal. Past het bij de doelen en vorm van je onderwijs? Heb je het materiaal uit een repository met een kwaliteitskeurmerk, dan geeft dit aan dat het materiaal aan de eisen van die community voldoet.

    Misschien heeft je eigen vakcommunity een kwaliteitsmodel ontwikkeld. Hiermee kun je het gevonden materiaal op kwaliteit te beoordelen.

    Kwaliteit

    Een kwaliteitsmodel is een lijst van criteria waaraan leermateriaal moet voldoen om 'geschikt voor gebruik' te zijn. Binnen een onderwijsinstelling of een vakcommunity kun je ervoor kiezen om samen zo'n kwaliteitsmodel op te stellen, zodat het voor docenten makkelijker wordt om open leermaterialen te delen en hergebruiken. Een kwaliteitsmodel voor open leermaterialen zorgt ervoor dat docenten meer vertrouwen krijgen in open leermaterialen. Het zorgt dat ze eigen materiaal kunnen beoordelen en het geeft houvast in de beoordeling van het materiaal van anderen.

    Zelf een kwaliteitsmodel maken? Doorloop dan de stappen van het Stappenplan Kwaliteitsmodel voor open leermaterialen.

    Wat mag je met het materiaal doen?

    Ongeacht waar je het materiaal vandaan hebt, moet je eerst de licentie checken die op het materiaal zit.

    Als het materiaal geen licentie heeft, dan mag je het niet gebruiken. Je kunt natuurlijk wel de eigenaar vragen om toestemming. Je mag altijd linken naar het materiaal of het materiaal embedden, want dan verwijs je naar de bron.

    Heeft het materiaal wel een licentie, dan zie je precies wat wel en niet mag (zie ‘Wat zijn open leermaterialen?’). Voor een Creative Commons-licentie zijn dit de volgende mogelijkheden:

    • Naamsvermelding - materialen met deze licenties mag je zo gebruiken. Je moet wel de naam van de maker vermelden.
    • Niet commercieel - materialen met deze licentie mag je zo gebruiken binnen je onderwijs, mits dit geen commerciële opleiding is.
    • GeenAfgeleideWerken - Je mag het werk alleen zoals het is (as-is) gebruiken. Je mag het niet bewerken.
    • Gelijkdelen - als open delen door je instelling niet is toegestaan dan mag je materialen met deze licentie niet gebruiken.

    Bij materiaal van commerciële aanbieders moet je waarschijnlijk betalen voor het hergebruik. Vraag je bibliotheek naar de regelingen binnen je instelling.

    Stap 3. Toepassen

    Wanneer je open leermateriaal aanpast voor je eigen onderwijs, dan moet je het voorzien van een bronvermelding. Wanneer je het zelf weer open gaat delen dan moet je het voorzien van een licentie.

    Bronvermelding

    Materiaal dat voorzien is van de licentie Public Domain kun je zonder restricties en bronvermelding gebruiken.

    Voor overige leermaterialen van anderen moet je een referentie toevoegen naar de bron van het element. Voeg minimaal toe:

    • auteur
    • publicatiejaar of bezoekdatum
    • titel bron
    • link naar de bron

    Voorbeeld webpagina met auteur

    De Vos-van der Hoeven, T. (2013, september). Veilig in het verkeer.
    Geraadpleegd op 24 september 2015, van http://www.opvoedadvies.nl/veiliginverkeer.htm

    Voorbeeld organisatie als auteur

    Centrum voor Ethiek en Gezondheid. (z.d.). Dilemma’s in de jeugdzorg.
    Geraadpleegd op 9 januari 2015, van http://www.ceg.nl/werk/bekijk/dilemmas-in-de-jeugdzorg

    Zonder auteur of organisatie

    Tunesisch National Dialogue Quartet wint Nobelprijs voor de Vrede. (2015, 9 oktober). Geraadpleegd op 9 oktober 2015, van http://www.nu.nl/buitenland/4141877/ tunesisch-national-dialogue-quartet-wint-nobelprijs-vrede.html

    Bronnen

    1. Richtlijnen APA-richtlijnen uitgelegd

    Een praktische handleiding voor bronvermelding in het hoger onderwijs

    SHB en SURF hebben een handleiding opgesteld voor bronvermelding in het hoger onderwijs.

    Open bron

    2. Zoeken en inzetten van open of auteursrechtelijk beschermd materiaal in (online) onderwijs - 2019

    Stappenplan zoeken, checken en gebruiken open leermateriaal in de medische sector

    Dit stappenplan kan een hulpmiddel zijn wanneer docenten in de medische sector aan de slag willen met open leermaterialen. Ook kan het als voorbeeld dienen voor andere sectoren.

    Het stappenplan is ontwikkeld door Claudia Pees, Paul Gobée en Nathalie de Bruycker van het LUMC/Universiteit Leiden.

    Open bron

    Licentie

    Wanneer je het bestaande of samengestelde leermaterialen gaat toepassen in je eigen onderwijs, denk dan goed na over de licentie. Check bij de bibliotheek van je instelling welke licentie je instelling voorschrijft (zie ‘Wat zijn open leermaterialen?’).

    Een paar tips:

    • CC BY heeft als voordeel boven CC0 dat je kunt zien welke experts/instellingen hebben bijgedragen aan het werk. Dat kan helpen bij de kwaliteitsbeoordeling.
    • Kies voor GelijkDelen want dan blijft je werk na aanpassing beschikbaar voor de hele wereld.
    • Kies liever niet voor GeenAfgeleideWerken want dan kan men je werk niet aanpassen en eigen maken.

    Maar wat als je verschillende bronnen gebruikt in 1 document met verschillende licenties? Welke licentie moet je dan zelf kiezen, hoe moet je verwijzen?

    • Je kunt per onderdeel de licentie van de bron overnemen en dus ook per onderdeel voorzien van een licentie.
    • Wil je 1 licentie toepassen op jouw werk, dan moet je alle licenties naast elkaar leggen en onderzoeken wat er mogelijk is. Als er bijvoorbeeld 1 bron voorschrijft dat het materiaal niet commercieel gebruikt mag worden dan mag jouw samengestelde product ook niet commercieel gebruikt worden. Overleg met je auteursrechtenspecialist van de bibliotheek om te bepalen welke licentie jouw werk moet krijgen.