Jij ontwikkelt leermaterialen, waar collega’s binnen en buiten je instelling van kunnen profiteren. Kan het mooier? In dit stappenplan lees je hoe je je leermaterialen open kunt delen, en waar je rekening mee moet houden. Zodat jouw leermaterialen een inspiratiebron kunnen vormen voor je hele community.
Stap 2. Zelf materiaal creëren of aanpassen
Wanneer je zelf materiaal van anderen wilt gebruiken, blijkt dit vaak niet precies te passen in je eigen onderwijs. Vervelend, maar hoe zorg je er zelf voor dat het materiaal dat jij of jullie ontwikkelen, beter past in het onderwijs van anderen?
De belangrijkste succesfactoren bij het ontwikkelen van leermaterialen voor hergebruik zijn:
- Borg de kwaliteit
- Kwaliteit van het ontwikkelproces
- Vakinhoudelijke kwaliteit
- Didactische en onderwijskundige kwaliteit
- Materialen beoordelen: Kwaliteitsmodel
- Maak het aantrekkelijk
- Gebruik duidelijke taal
- Laat het er aantrekkelijk uitzien
- Maak het materiaal goed toegankelijk
- Voeg instructies toe
- Zorg voor herbruikbaarheid
- Geef het recht op hergebruik vrij
- Zorg voor neutraliteit
- Schend geen privacy
- Maak op zichzelf staand materiaal
We behandelen de succesfactoren in deze stap.
1. Borg de kwaliteit
Wil je leermateriaal delen, dan moet het van goede kwaliteit zijn. Anders zal het waarschijnlijk ook niet hergebruikt worden. Er zijn diverse vormen van kwaliteit als we het over open leermaterialen hebben. In dit stappenplan onderscheiden we kwaliteit van het ontwikkelproces, vakinhoudelijke kwaliteit en didactische en onderwijskundige kwaliteit. Een vierde onderdeel van Borg de kwaliteit gaat over het hulpmiddel om kwaliteit te beoordelen, het kwaliteitsmodel.
Kwaliteit van het ontwikkelproces
Bij Little OER sta je in je eentje aan het roer. Zorg dus zelf dat je materialen ontwikkelt die voldoen aan alle eisen die in dit stappenplan staan. Je kunt ook de hulp van iemand inroepen die je kan helpen. Dit kan een inhoudelijke collega zijn maar ook iemand van een bibliotheek met kennis op het vlak van open leermaterialen.
Bij Big OER ontwikkel je samen met collega’s leermaterialen. Hoe organiseer je dan redactie, hoe kom je tot publicatie, hoe ga je om met feedback, is er een ontwikkelcyclus, onderhoud, enzovoort? Dit vraagt om een breed gedragen plan van aanpak, met handvatten voor het tot stand komen van het materiaal. Leg daarin ook duidelijk vast wie welke rol en verantwoordelijkheid heeft in het proces.
In het stappenplan Vakcommunity open leermaterialen staan in Stap 4. Organisatie rond de collectie van open leermaterialen opbouwen tips hoe je dit goed aan kunt pakken. Bijvoorbeeld door het organiseren van schrijfmiddagen waarin je gezamenlijk werkt aan leermaterialen.
Vakinhoudelijke kwaliteit
De vakinhoudelijke kwaliteit van het leermateriaal moet afgestemd zijn op het onderwijsniveau van de doelgroep. Leermateriaal op mbo-niveau is waarschijnlijk van een ander vakinhoudelijk niveau dan materiaal op het niveau van wetenschappelijk onderwijs.
Geef in het leermateriaal dus duidelijk aan wat het beoogde vakinhoudelijke niveau is. Leg in de beschrijving en metadata van je materiaal duidelijk een link met de opleiding, het opleidingsniveau en met je onderwijsinstelling.
TIP
Benoem je onderwijsinstelling niet in het leermateriaal zelf, zie de alinea Open kwaliteit op deze pagina om te lezen waarom je dit niet moet doen.
Het schept vertrouwen als je, via bronvermeldingen, aantoont dat je bij het ontwikkelen van het leermateriaal gebruik hebt gemaakt van de meest recente en door het Nederlandse of internationale werkveld geaccepteerde visies, theorieën, literatuur, richtlijnen, standaarden enzovoort.
Didactische en onderwijskundige kwaliteit
Goed open leermateriaal voldoet aan dezelfde didactische en onderwijskundige eisen als alle andere goede leermaterialen. Gebruik een variatie van activerende en interactieve werkvormen, waarmee je aansluit op de student. Onderwijskundig adviseurs kunnen je hierbij helpen. Hier alvast een paar regels waarmee je rekening kunt houden bij het ontwikkelen en publiceren van leermaterialen:
- Zorg voor constructive alignment; het leermateriaal sluit aan bij leerdoelen en/of kernbegrippen uit het opleidingsprofiel of vakgebied.
- Geef duidelijk de plek van het leermateriaal aan in het curriculum.
- Beschrijf de benodigde voorkennis en bepaal het ingangsniveau.
- Benoem deze onderwijskundige informatie in het leermateriaal en in de metadata.
Materialen beoordelen: kwaliteitsmodel
Wanneer je leermaterialen gaat delen met de hele wereld, dan wil je dat ze foutloos zijn en dat ze voldoen aan de eisen die een instelling of vakcommunity stelt aan leermaterialen. Idealiter beoordeel je de materialen op kwaliteit met gelijkgestemden. Een voorbeeld van een middel om materialen mee te beoordelen is een peer-reviewsysteem of kwaliteitsmodel. In Nederland hebben een paar vakcommunity’s zelf kwaliteitsmodellen ontwikkeld:
Kwaliteitsmodel hbo-verpleegkunde
De vakcommunity hbo-verpleegkunde heeft keurmeesters (m/v/x) in het leven geroepen. Deze keuren het materiaal op basis van een door de community opgestelde kwaliteitsmodel. Dit model bevat de volgende criteria:
- Vakinhoudelijke kwaliteit
- Didactische kwaliteit
- De voertaal van het leermateriaal
- Correctheid in taal
- Weblinks werken correct
- Gepubliceerd onder een open licentie
- Geen copyrightschendingen
Alle concrete eisen en wensen tref je aan in het volledige kwaliteitsmodel hbo-verpleegkunde.
Kwaliteitsmodel Information Literacy
Medewerkers uit instellingsbibliotheken hebben een kwaliteitsmodel opgesteld rond het vak Informatievaardigheden. Zij gebruiken een andere indeling:
- Vakinhoud
- Didactiek
- Presentatie en taal
- Conform standaarden
Het gehele kwaliteitsmodel Information Literacy is beschikbaar onder CC-BY-licentie.
Je kunt deze of een andere kwaliteitsmodellen gebruiken om je eigen leermateriaal te keuren. Dan weet je wat de kwaliteit is en kun je nog verbeteren. Als je geen vakcommunity hebt, kan het materiaal door bijvoorbeeld een curriculumcommissie beoordeeld worden, om de kwaliteit aan te tonen. Zie ook het stappenplan Kennismaking open leermaterialen, onderdeel Zelf leermaterialen voor hergebruik ontwikkelen.
In het stappenplan Kwaliteitsmodel voor open leermaterialen vind je meer voorbeelden.
2. Maak het aantrekkelijk
Duidelijk taalgebruik, een aantrekkelijke look-and-feel, goed toegankelijk materiaal, en duidelijke instructies dragen er ook aan bij dat je materiaal makkelijker hergebruikt wordt.
Gebruik duidelijke taal
- Gebruik geen jargon en onduidelijke afkortingen. Leg ze op zijn minst uit.
- Maak bewust de keuze om formeel of informeel taalgebruik te gebruiken.
- Zorg voor heldere en correcte taal.
- Denk na over de taal: ontwikkel de leermaterialen in het Nederlands en/of Engels voor grotere herbruikbaarheid.
- Zorg dat het taalgebruik aansluit bij (het niveau van) je doelgroep.
Laat het er aantrekkelijk uitzien
Zorg voor een aantrekkelijke vormgeving, bijvoorbeeld door verschillende representaties van de stof, zoals een combinatie van tekst, afbeeldingen en video.
Maak het materiaal goed toegankelijk
Zorg dat het materiaal toegankelijk is voor zoveel mogelijk mensen. Maak het goed leesbaar door bewust gebruik van lettertype, lettergrootte en kleurcontrast. Een goede toegankelijkheid is vastgelegd in de W3C Accessibility-standaard voor web: WCAG2 - Web Content Accessibility Guidelines 2.0. Zorg dat je leermaterialen hieraan voldoen.
Voeg instructies toe
Als iemand je leermateriaal wil gebruiken, moet die snel kunnen bepalen of het materiaal geschikt is voor diens doeleinden:
- Zorg voor een goede titel.
- Geef bij los leermateriaal, bijvoorbeeld een zelfstandige video, in de beschrijving aan waar de video over gaat en wat de (leer)doelen zijn van de video.
- Geef duidelijk de koppeling aan met het gestandaardiseerd opleidingsprofiel als je daar gebruik van maakt.
- Bij een serie leermaterialen is het verstandig om een docenten- of leshandleiding toe te voegen. Daarin staat informatie en tips over het gebruik van de leermaterialen die de docent helpen het leermateriaal te beoordelen op inzetbaarheid en bij het daadwerkelijke gebruik.
Voorbeeld van een docentenhandleiding
- Wanneer: beschrijf de plaats in het curriculum waarvoor het materiaal is geschreven.
- Wie: beschrijf de kenmerken van de doelgroep voor wie het materiaal bedoeld is (zoals verwachte voorkennis bij de student).
- Visie: beschrijf vanuit welke onderwijsvisie en didactische opvatting het materiaal is geschreven.
- Onderwerpen: beschrijf welke onderwerpen aan bod komen.
- Leeractiviteiten: beschrijf welke leeractiviteiten van de lerende worden verwacht (groepswerk, individueel leren, peer feedback,...).
- Docentrol: beschrijf welke rol de docent heeft (is het materiaal docentgericht of is de docent een coach of tutor?).
- Tijd: beschrijf welke studiebelasting het bestuderen van het materiaal heeft.
- Toetsing: beschrijf van welke toetsingsvorm bij dit materiaal wordt uitgegaan.
CC-BY Robert Schuwer, Fontys
3. Zorg voor herbruikbaarheid
Wanneer je leermaterialen open deelt, wil je natuurlijk dat ze hergebruikt worden. Volg deze tips op om de herbruikbaarheid te vergroten:
- Leg 1 specifiek concept uit per leermateriaal.
- Zorg dat het materiaal geen kennis vereist van andere bronnen, tenzij de vereiste voorkennis duidelijk wordt aangegeven.
- Gebruik zoveel mogelijk tijdsonafhankelijke voorbeelden.
- Definieer gebruikte begrippen zoveel mogelijk in het leermateriaal zelf, of verwijs naar toegankelijke bronnen waarin ze gedefinieerd worden.
- Gebruik bij voorkeur bronnen die ook in de toekomst beschikbaar zijn of in ieder geval in de toekomst beschikbaar lijken te zijn.
Verder is het voor de herbruikbaarheid van belang dat:
- het recht tot hergebruik vrijgegeven wordt
- neutraliteit gewaarborgd wordt
- privacy niet wordt geschonden
- het materiaal als zelfstandige eenheid te gebruiken is
Geef recht tot hergebruik vrij
Wanneer je niets vermeldt over gebruiksrechten van je leermateriaal dan valt het standaard onder het auteursrecht en mogen anderen je materiaal, in het algemeen, niet hergebruiken. Om ervoor te zorgen dat anderen je materiaal wel mogen gebruiken, moet je je auteursrechten vrijgeven. Dit kun doen door je materiaal te voorzien van een licentie. Veelgebruikte licenties zijn de Creative Commons-licenties. Deze open licenties geven de voorwaarden voor hergebruik aan in de metadata en het leermateriaal zelf. In stap 3 [link] vind je meer informatie over het vrijgeven van je rechten.
Zorg voor neutraliteit
Wanneer het leermateriaal geen neutraliteit uitstraalt, kan het weerstand opwekken bij hergebruik. Neem daarom de volgende tips in acht:
- Noem geen onderwijsspecifieke gegevens zoals data, lesgegevens, naam van een vak waar het bij hoort, enzovoort.
- Zorg dat het materiaal vrij is van reclame.
- Zet geen instellings- of projectlogo's in je materiaal. Wil je toch je project of instelling noemen, doe dit dan alleen in de colofon, de beschrijving en de metadata.
Schend geen privacy
Om te voorkomen dat je de privacy van mensen schendt, zorg je ervoor dat er geen persoonskenmerken in je leermaterialen staan. Mocht je wel persoonskenmerken of een foto met een persoon willen opnemen in je materiaal, dan heb je hier toestemming voor nodig.
TIP
Ook over privacyrecht geeft de bibliotheek of mediatheek graag advies en ondersteuning via het Auteursrechten Informatiepunt (AIP). Contactgegevens daarvan vind je voor alle hbo-instellingen en alle wo-instellingen.
Schend geen auteursrecht
Wanneer je materiaal van anderen in je eigen leermateriaal opneemt, moet je daar wel de rechten voor hebben. Zorg ervoor dat je op een correcte wijze aan bronvermelding doet. Bij materiaal dat is vrijgegeven met een CC BY-licentie is het van belang dat je de auteur vermeld. Op de website Onderwijs en Auteursrecht staat uitleg over dit onderwerp.
Maak op zichzelf staand materiaal
Als je materiaal deel uitmaakt van een groter geheel dat niet in zijn geheel open beschikbaar wordt gesteld, moet je het te publiceren materiaal zo aanpassen dat het als zelfstandige eenheid te gebruiken is. Denk aan het volgende:
- Pas verwijzingen naar andere onderdelen aan. Bijvoorbeeld: “in het volgende hoofdstuk staat…”, terwijl dat volgende hoofdstuk geen deel uitmaakt van het te publiceren materiaal.
- Pas hyperlinks naar niet-open beschikbare sites aan. Het leermateriaal kan bijvoorbeeld een link bevatten naar materiaal in de elektronische leeromgeving dat alleen beschikbaar is voor de eigen studenten. Dergelijke verwijzingen moet je aanpassen, zodat iedereen erbij kan.
- Voeg een inleiding en afsluiting toe, zodat het materiaal compleet is. Bij de inleiding kun je bijvoorbeeld aangeven welke voorkennis verwacht wordt, wat de leerdoelen zijn etc.
- Plaats opdrachten aan het einde van je materiaal, zodat ze makkelijk over te slaan of eruit te knippen zijn.
Verschillende typen materialen
Voor verschillende typen materialen zijn er nog aanvullende eisen op te stellen en tips te geven:
- Zelf een open tekstboek maken: wil je zelf een open tekstboek publiceren binnen het hoger onderwijs? Bekijk dan het Stappenplan: Maak je open tekstboek! In deze uitgaven van het Versnellingsplan staat het gehele proces om open tekstboek te maken centraal.
- Video: begin 2022 komen experts bij elkaar om eisen en tips op te stellen voor het maken van video’s om open te delen.
Meer informatie over het ontwikkelen van leermaterialen voor hergebruik tref je aan in het stappenplan Kennismaking open leermaterialen.
<< Terug naar stap 1. Verbinding zoeken met een vakcommunity