1 jaar online onderwijs: tijd om te bepalen wat we moeten behouden
In maart 2020 gingen de onderwijsinstellingen vrijwel binnen één weekend over op volledig online onderwijs. Bestuurders Han van Krieken van de Radboud Universiteit, Enno van der Werff van het Alfa-college en Christien Bok van SURF kijken terug op een bewogen jaar.
Een jaar online onderwijs - het is een jubileum dat gemengde gevoelens oplevert. Op papier staat alles er prima voor, vertelt Han van Krieken, rector magnificus van de Radboud Universiteit Nijmegen. Het aantal behaalde studiepunten is iets hoger dan voorheen, net als het aantal studenten dat het bsa heeft gehaald. 'Ik ben ongelofelijk trots op de studenten en docenten die dat voor elkaar hebben gekregen. Maar het zijn gemiddelden. Voor een deel van de studenten en docenten is dit een ongelofelijk zware tijd. Om hen zijn we heel bezorgd.'

Han van Krieken - rector magnificus van de Radboud Universiteit Nijmegen
Han van Krieken - rector magnificus van de Radboud Universiteit Nijmegen
Vanuit het mbo klinkt eenzelfde geluid. 'We doen veel meer dan alleen de boel draaiende houden en dat is iets om trots op te zijn, maar we snakken naar het moment dat het anders kan,' zegt Enno van der Werff, lid van het College van Bestuur van het Alfa-college, een ROC met vestigingen in Noord- en Oost-Nederland. 'Hoe langer het duurt, hoe moeilijker het wordt voor veel studenten en medewerkers. Sommige mensen zien we juist opbloeien, maar anderen zijn enorm gebaat bij spontane interactie en dat is er online veel minder bij. Die verschillen vallen veel meer op dan voorheen.'

Enno van der Werff - lid van het college van bestuur van het Alfa-college
Enno van der Werff - lid van het college van bestuur van het Alfa-college
Alle interactie online
Op stel en sprong moest er in 2020 worden overgeschakeld op volledig online onderwijs. De meeste instellingen werkten al aan digitalisering, vanuit de gedachte dat blended onderwijs de interactie in het fysieke onderwijs versterkt. De noodzaak om de interactie geheel online te laten plaatsvinden, kwam echter onverwacht. Veel instellingen beschikken over een campusbrede Microsoft Office-licentie, waarmee via Teams wordt videovergaderd. Dat werd massaal ingezet. Daarnaast richtten Microsoft en SURF samen een Teams-omgeving in die door diverse onderwijsgremia werd gebruikt voor instellingsoverstijgend overleg. Met Webex en Zoom werden afspraken gemaakt over een goed educatief aanbod, onder meer op het gebied van privacy en security. Ook met betrekking tot functionaliteit had het onderwijs een aantal eisen die niet standaard in de producten zaten.
'We zijn zeker niet de enige partij geweest die om functionaliteiten vroeg zoals genoeg breakoutrooms, maar we zijn wel een belangrijke stem geweest in het internationaal speelveld, doordat we als instellingen met één mond spraken,' zegt Christien Bok, innovatiemanager ict en Onderwijs bij SURF.
Massaal videobellen
Ook technisch lag er een uitdaging. Door grootschalig videobellen nam het gebruik van het netwerk enorm toe. SURF en Microsoft hadden veelvuldig contact over deze dienstverlening en het waarborgen van voldoende capaciteit bij Microsoft en op het SURF-netwerk. Samen met de partners van het Versnellingsplan zette SURF een Vraagbaak Online Onderwijs op. Hier werd (en wordt nog steeds) praktische kennis gedeeld over de toepassing van online educatieve diensten: van een online communitysite tot webinars. 'Dat dat allemaal gelukt is, komt doordat we verschillende dwarsverbanden konden leggen, onder meer met IT-afdelingen, inkoopafdelingen en gebruikers,' zegt Bok. Men wist elkaar snel te vinden toen het ertoe deed, omdat de lijnen al kort waren.
De Vraagbaak Online Onderwijs is een initiatief van SURF, Het Versnellingsplan, ComeniusNetwerk en ECIO.

Nieuwe vraagstukken
De overgang naar online onderwijs leverde nieuwe vraagstukken op. Opeens kwam de docent via de camera bij de student in huis. Daar zat niet iedereen op te wachten. 'Veel studenten hielden hun camera in het begin uit,' zegt Van Krieken. 'Docenten gaven les voor een volledig zwart scherm. Het was een bevreemdende situatie.'
Het Alfa-college besloot een vorm van 'noodopvang' te bieden aan studenten die thuis niet konden leren, omdat ze geen rustige plek om te studeren hadden, of omdat de benodigde hardware ontbrak. 'Digitalisering werkt alleen zolang je ogen en oren houdt voor maatwerk,' zegt Van der Werff. 'Daar begint kansengelijkheid.'
'Online onderwijs werkt alleen zolang je ogen en oren houdt voor maatwerk. Daar begint kansengelijkheid.'
Publieke waarden
Een ander heet hangijzer is online proctoring. Als er geen alternatief mogelijk is, wil de Radboud Universiteit fraudepreventie op afstand kunnen toepassen, maar net als veel instellingen worstelt de universiteit met de privacy-aspecten die daaraan kleven. Van Krieken: 'Dit is typisch een onderwerp om in gezamenlijkheid op te pakken: wat kan er, wat mag er en hoe pak je dit zorgvuldig aan? Daarin speelt SURF een belangrijke rol.'
Het besef dat het onderwijs belangrijke publieke waarden vertegenwoordigt, werd door de coronacrisis breed voelbaar. Christien Bok is onder de indruk van de fundamentele discussies die in het afgelopen jaar zijn gevoerd. 'Dat we voor honderd procent afhankelijk zijn geraakt van digitale tools, roept de vraag op hoe we ons ertoe verhouden,' zegt ze. 'Met name het gebruik van invasieve tools met veel impact op de inhoud of de didactiek van het onderwijs, is onderwerp van discussie. Dat die gesprekken worden gevoerd met een brede groep mensen is heel bijzonder.'
Flexibeler onderwijs
Dat het sluiten van de (instellings-)deuren voor enkele maanden voldoende zou zijn om het coronavirus voorgoed de kop in te drukken, bleek fictie. De langdurige strijd tegen het virus biedt wel de mogelijkheid om na te denken over welke aspecten van online onderwijs in de toekomst behouden moeten blijven. Enno van der Werff: 'Differentiatie en flexibilisering waren voorheen echt geen onbekende begrippen, maar door online onderwijs te ervaren, zien we veel beter hoe het kan en wat ervoor nodig is.'
Hij voorziet een toekomst waarin de wens van de student de systemen orkestreert, in plaats van andersom. 'Dat vergt een sector- en organisatiebrede digitale transformatie,' betoogt hij. 'We zullen allemaal onze steen moeten bijdragen om de leervraag individueel te kunnen begeleiden.' Ook voor de medewerkers moet digitalisering voor meer maatwerk zorgen. Dat begint er al mee dat docenten straks niet meer voor een werkafspraak naar Den Haag of Utrecht hoeven als ze liever in het noorden van het land meedoen vanachter een beeldscherm.
Van Krieken verwacht dat instellingen zullen leren dat een deel van het online onderwijs echt iets toevoegt. 'De ervaringen die we hebben opgedaan brengen ook nieuwe kansen met zich mee. Wellicht kunnen we in de toekomst bijvoorbeeld werkgroepen organiseren waar studenten van verschillende instellingen aan deelnemen, of zijn er andere online verrijkingen aanvullend op het fysieke onderwijs?'

Christien Bok – innovatiemanager ict en Onderwijs bij SURF
Christien Bok – innovatiemanager ict en Onderwijs bij SURF
Zonder anderhalve meter
Voorlopig bevindt Van Krieken zich nog middenin een felle discussie over de vraag hoe de universiteit in september open kan zonder anderhalve meter. 'Ik verwacht dat het gaat lukken, maar het virus zal niet weg zijn. Er zullen naar verwachting nog regelmatig mensen ziek zijn, in quarantaine moeten of geen buitenlandse reizen kunnen maken. Daarom bereiden we ons voor op een situatie waarin we heel veel fysiek onderwijs kunnen geven, maar altijd rekening houden met mensen die er niet bij kunnen zijn. Dat doen we door extra digitale werkgroepen in te lassen, meer colleges op te nemen en interactieve colleges te organiseren met een stream en een chat.'
Voor de technische aspecten van online onderwijs in de toekomst vertrouwen van Krieken en Van der Werff op SURF. Ook veiligheid en het beschermen van publieke waarden zijn onderwerpen waarvan beide bestuurders vinden dat instellingen zich hier gezamenlijk over zouden moeten buigen. 'Het gesprek over ethiek moet zeker overal plaatsvinden, maar organisaties moeten niet apart van elkaar de kaders willen bedenken,' vindt Van der Werff. 'Ook zaken als security, aanbestedingen en open source-alternatieven moeten we niet allemaal zelf willen uitzoeken. Dat kost zoveel tijd, geld en energie. Die kunnen wij beter steken in de studenten, de vitaliteit van onze medewerkers en de samenwerking met het bedrijfsleven.'
'We hebben gezien wat we voor elkaar krijgen als we samen optrekken richting de markt.'
Keuzevrijheid
Dit is precies waar Christien Bok mee bezig is. De manier waarop de instellingen in gezamenlijkheid optrokken bij het organiseren van videobellen, kan wat haar betreft dienen als een blauwdruk om tot een breder portfolio te komen. We hebben gezien wat we voor elkaar krijgen als we samen optrekken richting de markt,' zegt ze. 'Samen zijn we een sterke partij die ict voor zich laat werken in plaats van er afhankelijk van te zijn. We bereiken meer als we focussen op de overeenkomsten in plaats van de verschillen. Niet om te komen tot eenheidsworst, maar juist om meer keuzevrijheid te bewerkstelligen.'
Tekst: Marjolein van Trigt
Beeld: De Hondsdagen
'1 jaar online onderwijs: tijd om te bepalen wat we moeten behouden' is een artikel van SURF Magazine.