“Onderwijsinstellingen kunnen een cruciale rol spelen op het gebied van duurzaamheid”

Al vanaf het prille begin van haar loopbaan was het milieu de rode draad. “Ik ging in 1970 biologie studeren omdat ik wilde bijdragen aan het oplossen van het milieuprobleem. Maar er waren nog helemaal geen vakken op dat gebied. Het ging over dierkunde en plantkunde, maar niet over de relatie met vervuiling. Ik moest echt sprokkelen om iets te vinden wat te maken had met dit grote vraagstuk. Zo werkte ik een tijdje in een appelboomgaard aan de biologische bestrijding van spint. Pas in mijn laatste jaar kon ik het vak milieukunde doen. Het verheugt mij dat dit vak nu veel varianten heeft.”

Relatie met de samenleving

Zelf heeft ze ook bijgedragen aan de ontwikkeling van het vakgebied. Na haar afstuderen werd ze docent ‘biologie en samenleving’, een vak dat ze samen met een collega opzette aan de Universiteit van Amsterdam. “Wij vonden reflectie op ons veld belangrijk. Dat biologen niet alleen over plantjes en dieren leerden, maar ook over de relatie met de samenleving. Genetische manipulatie, dierproeven - hoe sta je daarin? Ik leidde vooral studenten op die geen wetenschapper of onderwijzer werden, maar die een rol wilden spelen in beleid of praktijk, bijvoorbeeld bij waterschappen. De eerste lichting ‘beleidsbiologen’. Ik heb altijd met veel plezier lesgegeven. Het inspireren van studenten is de basis voor de aanpak van grote vraagstukken als duurzaamheid.”

Jacqueline Cramer houdt zich nu al dertig jaar bezig met de vraag: hoe zet je veranderingsprocessen richting duurzaamheid in gang, waarbij technologie een rol speelt? Als milieuadviseur werkte ze met bedrijven samen om duurzaamheid te verankeren in strategie en uitvoering. “Toen ik dat een aantal jaren had gedaan, realiseerde ik me: het gaat niet om één bedrijf. Grotere vraagstukken moet je in ketens oplossen of op regionaal niveau. Dan worden het veel grotere transities.”

Mensenwerk

De afgelopen twintig jaar zoomde ze nog verder uit en nu richt ze zich vooral op het systeemniveau. “Dus niet slechts een keten of regio, maar ook alles eromheen: consumenten, beleid - hoe neem je die mee in een grote transitie als circulaire economie of de energietransitie? Ik kijk niet alleen naar techniek of milieu-impact, maar ook naar de sociaal-wetenschappelijke kant: wat kun je doen om iedereen mee te krijgen in een verandering? Het is allemaal mensenwerk.”

Sommige mensen menen dat technologie de oplossing kan bieden voor de klimaatcrisis. Denk aan kunstmatige wolken om de aarde af te koelen. Cramer gelooft niet in zo’n ‘quick fix’. “Ik denk dat er veel technologische mogelijkheden zijn. Maar het uitgangspunt moet zijn: voorkomen is beter dan genezen. Neem bijvoorbeeld plasticvervuiling. We kunnen erg ons best doen om al het plastic uit de oceanen op te ruimen, maar dat is een onmogelijke opgave. Je moet er eerder bij zijn: willen we dit plastic nog wel op de markt brengen of willen we een ander materiaal gebruiken? En hoe zorgen we dat het wordt hergebruikt, in plaats van het na één keer weg te gooien?”

“Samenwerking kan een enorm sturende rol spelen”

Kortom: technologie brengt ons veel, maar we kunnen er niet alles mee oplossen. “Het is een van de componenten van het proces van systeemverandering. Je moet veel meer doen dan alleen techniek ontwikkelen: iedereen moet meedoen en de regelgeving moet worden aangepast. Als je dit met zijn allen in een hele keten aanpakt, kom je tot heel andere oplossingen.”

Onderwijs- en onderzoekinstellingen kunnen hierbij een cruciale rol spelen, vindt Cramer. “SURF bundelt de krachten, zodat de instellingen niet allemaal zelf het wiel uitvinden. Dat is heel waardevol. Ik merk dat mensen het over het algemeen zo druk hebben, dat ze alleen daarom al niet alles oppakken wat nodig is. Of ze zeggen: dat is mijn vakgebied niet, of ze vinden het te complex. Ik snap die reactie, het is geen onwil. Maar als je zegt: laten we het samen doen en samen leren, dan kunnen instellingen een grotere versnelling maken. Op het gebied van inkoop bijvoorbeeld, zie je dat samenwerking een enorm sturende rol kan spelen.”

“Ik onderzoek al heel lang hoe je partijen zo aan elkaar verbindt dat er een vliegwiel ontstaat om versneld te veranderen. Op dit moment doe ik dat in de beton-, staal- en textielindustrie. Mijn ervaring is: als je probeert iedereen meteen bij alles te betrekken, gaat het nooit vliegen. Er zijn te veel onderlinge verschillen. De een is harstikke gemotiveerd en de ander zegt: ik zal nog eens kijken of ik meedoe… Dus tegenwoordig begin ik bij degenen die zeggen: de urgentie is hoog, we moeten het samen doen, ik sluit me aan. Dan is er een onafhankelijke partij nodig die regisseert, de krachten bundelt, knopen doorhakt en informatie geeft om zo’n proces versneld van de grond te krijgen.”

Optimisme in combinatie met grote bezorgdheid

En toch: alle goede initiatieven en succesvolle pilots ten spijt, gaat de verandering traag en blijft de aarde verder opwarmen. Waar haalt Cramer de energie vandaan om zich elke dag opnieuw weer in te zetten voor dit vraagstuk? “Optimisme in combinatie met grote bezorgdheid. Als we het hoofd in de schoot leggen, weten we zeker dat het niet goed gaat.”

“Iedereen ziet dat het anders moet, maar vindt het toch heel moeilijk om te veranderen. Het probleem is zo groot dat mensen zich een beetje verlamd voelen. Daarom moet je ze het gevoel geven dat ze deel uitmaken van een beweging die een andere kant opgaat. Daar wil ik mijn energie in steken. Als ik een steentje kan bijdragen om die bezorgdheid om te zetten in actie, blijf ik gemotiveerd. Ik zie ook zo veel vernieuwing en zoveel meer begrip voor de noodzaak om het echt anders te doen. Dat geeft mij hoop.”

Tekst: Josje Spinhoven