Kees Verhoeven over digitalisering, democratie en gezond verstand
“We moeten uit de digitale fuik zwemmen”
Als Tweede Kamerlid voor D66 legde Kees Verhoeven zich toe op digitalisering. Tegenwoordig zet hij zich als zelfstandig tech-expert in voor een menselijke samenleving in het digitale tijdperk. Verhoeven maakt zich zorgen over de manier waarop digitale technologie wordt opgedrongen, zonder keuzevrijheid of ethisch debat.
Op 30 september is Verhoeven keynotespreker op het Netwerk & Cloud Event van SURF. Daar zal hij het publiek niet alleen waarschuwen voor de sluimerende gevaren van ongecontroleerde digitalisering, maar ook oproepen tot collectieve actie. “We hebben een serieuze opdracht,” zegt hij. “Voor de democratie, voor onderwijs en onderzoek, én voor onze kinderen.”
Digitalisering als politiek thema
Na zijn studie economische geografie volgde een uitwisseling in de VS en vrijwilligerswerk in Guatemala, waar Verhoeven lesgaf aan jongeren. “Ik probeerde ze vooral basiskennis bij te brengen, zodat ze hun kansen konden vergroten,” vertelt hij. Daarna werkte hij jarenlang als belangenbehartiger bij MKB-Nederland en uiteindelijk als directeur van MKB-Amsterdam.
Kees Verhoeven
Hij maakt zich met name zorgen over de manier waarop digitale technologie wordt opgedrongen, zonder keuzevrijheid of ethisch debat. “Je opent een programma, en hup, AI-tools worden automatisch aangeboden. Niemand vraagt of je dat wil. Dat gebeurt, omdat de technologiebedrijven commerciële en geen rechtsstatelijke belangen hebben. Dat verzwakt onze democratie en gaat ten koste van onze burgerrechten. Dat zijn gevaarlijke ontwikkelingen die mij zorgen baren.”
Of dat nog ten goede kan worden gekeerd? “Jawel, dat kan altijd”, antwoordt Verhoeven monter, “maar hoe, dat is een pijnlijke vraag. Er is namelijk geen snelle en gemakkelijke weg.”
“Het gebruik van digitale technologie is niet alleen een kwestie van opvoeding of persoonlijke discipline. Het is óók een systeemkwestie en een politieke kwestie.”
Uitholling van de democratie
Verhoeven schetst een stukje historie. “Rond 1975 kwamen de eerste personal computers. Eind jaren tachtig begon de simpele versie van internet. Dat luidde ook het begin in van globalisering, digitalisering en liberalisering en leidde in eerste instantie tot grote groei en veel optimisme.”
“Maar steeds meer werden we ons ervan bewust dat het kapitalisme en de meritocratie begonnen door te slaan richting het soort samenleving waarin iedereen vooral op zichzelf gericht is. Daarmee verliezen we onze zelfstandigheid en weerbaarheid. Ook richting de technologie die juist heel erg inspeelt op het ego.”
Langzaam maar zeker zijn we daardoor afhankelijker geworden op manieren die we nu niet meer kunnen loslaten. “We zijn een fuik ingezwommen. Eerst vrijwillig, vanwege het gemak, de groei, de beloftes. Maar nu zitten we erin.” De fuik staat in de ogen van Verhoeven voor uitholling van de democratie. “We moeten omkeren en terug naar de ingang zwemmen.”
“Door slim inkoopbeleid en gezamenlijke eisen kun je tegenmacht organiseren en kiezen voor technologie die ons als samenleving dient”
Niet naïef zijn, maar actief keuzes maken
Het gebruik van digitale technologie is niet alleen een kwestie van opvoeding of persoonlijke discipline. Het is óók een systeemkwestie en een politieke kwestie. Aan welke bomen moeten we schudden om het tij te keren? “Ik zie het tweeledig”, zegt Verhoeven, “we moeten schudden aan de top, bij de politiek en grote organisaties, zodat daar bewustzijn en tegenmacht ontstaat. Maar ook van onderaf, door burgers zelf na te laten denken over hun (keuze)gedrag en wat daarop van invloed is.”
“Wat als ik door mijn tijdelijke afwezigheid van LinkedIn mooie kansen zou mislopen? Dat gevoel tekent precies hoe verslaafd en afhankelijk we geworden zijn.”
Zo deed hij zelf mee aan ‘Mei Social Vrij’, waarbij deelnemers een maand zonder sociale media leven. “Ik zit vooral op LinkedIn, dus qua gedrag viel het wel mee. Maar zakelijk gezien maakte ik me soms wat zorgen. Wat als ik door mijn tijdelijke afwezigheid mooie kansen zou mislopen? Dat gevoel tekent precies hoe verslaafd en afhankelijk we geworden zijn.”
Volgens Verhoeven is de uitweg niet gemakkelijk, maar wél mogelijk. “De geschiedenis van digitale technologie laat zien dat we steeds weer moeten leren omgaan met nieuwe krachten. Dat vraagt om onderwijs, onderzoek én gezamenlijke besluitvorming. Niet naïef geloven in de goedheid van tech, maar actief keuzes maken. En daarin zie ik een sleutelrol voor Europa.”
Europa als hoopvolle route
De keuze voor Europese alternatieven is geen heilige graal, benadrukt Verhoeven. “Ook Europese tech kan machtsconcentratie opleveren. Maar het verschil is dat we binnen Europa democratische controlemechanismen hebben.” We moeten volgens Verhoeven af van de Nederlandse en Europese afhankelijkheid van Amerikaanse en Chinese tech-aanbieders en -platforms.
“Zeker binnen onderwijs en onderzoek kan SURF daar een belangrijke rol in spelen”, betoogt hij. “Door slim inkoopbeleid en gezamenlijke eisen kun je tegenmacht organiseren en kiezen voor technologie die ons als samenleving dient.”
Vanaf eind groep 8 mogen zijn kinderen pas een smartphone, en net als in elk ander gezin levert dat soms strijd op
Gezond in digitale tijden
Verhoevens inzichten zijn niet alleen theoretisch of beleidsmatig, ze raken ook zijn dagelijks leven als vader van vier kinderen tussen de vier en zeventien jaar oud. “Vanaf eind groep 8 mogen onze kinderen pas een smartphone,” zegt hij. “En dan nog: niet aan de eettafel en niet mee naar bed.” Net als in elk ander gezin levert dat soms strijd op. “Ook mijn kinderen willen niets missen en willen net zo zijn als hun vrienden.”
Toch gelooft hij in de kracht van opvoeding én goede gesprekken. “Het gaat erom dat je begrijpt wat je doet op dat scherm. Scrollen op TikTok is iets anders dan huiswerk maken in je notitie-app.” Hij vindt ouderinitiatieven voor minder schermtijd, minimumleeftijden voor smartphones en strengere schoolregels dan ook een goede zaak.
“Ook mijn vier kinderen willen niets missen op hun smartphone en willen net zo zijn als hun vrienden”
In de drukte van werk, ouderschap en maatschappelijke activiteiten probeert Verhoeven gezond te blijven door veel te bewegen. Hij voetbalt nog altijd wekelijks, al veertig jaar, en loopt dagelijks 15.000 stappen. “Beweging is mijn medicijn,” lacht hij.
Ondanks alle zorgen over de staat van de democratie, blijft Verhoeven hoopvol. De weg terug uit de digitale fuik is lang en vraagt inzet, stelt hij, “maar we kunnen het. Met onderwijs en onderzoek, met nieuwe normen en politieke tegenmacht. We moeten gewoon blijven zwemmen, maar wel tegen de mondiale stroom in.”
Tekst: Brigitte Bloem
Foto’s: Vera Duivenvoorden
Meer horen van Kees? Kom naar het SURF Netwerk & Cloud Event
Kees Verhoeven is keynotespreker op het SURF Netwerk & Cloud Event op 30 september. Werk jij met netwerken of cloudtechnologie bij een mbo-, hbo- of wo-instelling? Kom dan naar het SURF Netwerk & Cloud Event in Gooiland (Hilversum).