“Je kunt de revolutie niet organiseren, maar wel zaadjes planten”
Transitie
Revolutionair denken bij de Erasmus Universiteit
Derk Loorbach is dé autoriteit op het gebied van transities: grote en wezenlijke veranderingen in de maatschappij. Als hoogleraar transitiemanagement geeft hij leiding aan een groep wereldverbeteraars met een eigen bv.
Kraken, demonstreren en optreden
Stel je voor: je vader is deken van de Orde van Advocaten en chef de mission van een Olympisch team. Hoe ziet je studententijd er dan uit?
Voor Derk Loorbach was het kraken, demonstreren en optreden met een bandje. En studeren, maar dan wel vernieuwend, probleemgestuurd onderwijs in Maastricht.
Typische opstandigheid, zou je denken. Maar de tegenstelling is schijn volgens Loorbach: “Mijn ouders hebben me juist veel sociale betrokkenheid meegegeven! En intellectuele nieuwsgierigheid.”
Vooruitstruikelen
Zo’n paradox zie je ook in Loorbachs academische carrière. Actievoeren doet hij nog steeds: hij wil de wereld met zijn werk verbeteren. Maar dat doet hij in Rotterdam, aan de meest business-minded universiteit van het land.
Daarbij past dan weer wel dat zijn onderzoeksgroep is ondergebracht in een bijzondere vennootschap, DRIFT genaamd, onder de holding van de Erasmus Universiteit. Loorbach en zijn idealisten moeten dus met contractonderzoek hun eigen kost verdienen. “De tucht van de markt, ja. Maar we weten goed in te spelen op de maatschappelijke transitievragen. DRIFT telt nu bijna veertig medewerkers, waaronder vier promovendi. Daar ben ik best trots op! Deze club voelt als mijn kindje.”
"Waar zitten we nu in vast, en waar willen we naartoe?”
In de afgelopen twaalf jaar heeft DRIFT zich ontwikkeld tot een niche binnen het wetenschaps- en onderwijssysteem. “We hebben eigenlijk een soort sociaal-wetenschappelijk businessmodel, waarbij we academisch onderzoek combineren met allerlei vormen van onderwijs – ook voor professionals – plus advieswerk en activisme op het gebied van duurzaamheid.”
Daarbij is DRIFT een bron van nieuwe begrippen, zoals vooruitstruikelen, kantelaars, X-curve en – last but not least – Ministerie van Afbraak.
Transitie-arena
Alles in het werk van Loorbach draait om transities. Wat zijn dat? “Systeemveranderingen. Wezenlijke veranderingen op de lange termijn.”
De kunst is om die te herkennen en zo vlot mogelijk te laten verlopen in een gewenste richting. Duurzaamheid is een goed voorbeeld, zegt Loorbach. “Op een gegeven moment gaan mensen doorkrijgen dat we ons moeten aanpassen. Ook Shell zegt dat inmiddels. Maar die aanpassingen zijn meestal oppervlakkig. Je koopt er wat tijd mee, maar tegelijk graaf je jezelf verder in en stel je de structurele verandering nog verder uit.”
De transitie-aanpak van Loorbach is te karakteriseren als revolutionair denken over evolutionaire ontwikkelingen. “Je haalt belangrijke actors bij elkaar en zoomt uit, dus kijkt op de langere termijn: waar zitten we nu in vast, en waar willen we naartoe?”
Eigenlijk gaat dat niet wezenlijk anders dan bij het probleemgestuurd onderwijs dat hij kreeg in Maastricht. “Mensen nemen hun eigen achtergrond mee, hun eigen kennis en eigen gevoelens. Maar door met elkaar een complex probleem te bekijken, ontstaat er in zo’n groep eigenlijk een nieuw gemeenschappelijk discours, idee of beeld. Als je dat goed organiseert, en mensen dat internaliseren, verandert dat ook hun gedrag in de dagelijkse praktijk.”
“Dit is wat we de transitie-arena zijn gaan noemen. En daarbij hoort ook experimenteren of onderhandelen op de korte termijn. Want je kunt de revolutie niet organiseren, maar wel zaadjes planten.”
Onderwijsvernieuwing
Het zal niet verbazen dat Loorbach uitgesproken ideeën heeft over de toekomst van het hoger onderwijs. Sterker nog, in 2021 produceerde DRIFT een transitieagenda voor het hoger onderwijs: Leren digitaliseren.
“De econoom Schumpeter zei het ooit al: elke transitie is uiteindelijk een nieuwe combinatie. In dit geval is er enerzijds onderwijsvernieuwing – zoals probleemgestuurd leren – en anderzijds digitalisering.”
"Digitalisering opent voor studenten een wereld van kennis"
“Net als duurzaamheid is digitalisering een verandering in onze omgeving. Daar kunnen we van alles van vinden, maar we kunnen het niet ontkennen. Digitalisering zet door, en heeft impact op maatschappelijke systemen zoals hoger onderwijs.”
“Maar vervolgens is de vraag: als die digitalisering dan toch gaat leiden tot allerlei structurele veranderingen, wat zouden we dan willen? Welke vernieuwingen willen we in het hoger onderwijs en hoe speelt digitalisering daarin een rol? Ik hoop heel erg dat die twee elementen bij elkaar komen.”
Waarschuwing
Voor Loorbach zelf is digitalisering de sleutel tot een inclusief en transformatief hoger onderwijs. “Het opent voor studenten een wereld van kennis. Daarnaast kan het leerpaden veel persoonlijker maken.”
Maar dit vereist allereerst een visie op deze transitie. “Als we niet uitkijken, gaan enthousiastelingen druk aan de slag om alles zo veel mogelijk te digitaliseren. Dat kan de problemen juist erger maken: de massaliteit en het efficiencydenken. Want digitalisering kan ook leiden tot nog minder docentcontacturen, nog meer controlesystemen en nog meer standaardisatie. Waardoor de stress bij iedereen nog verder toeneemt en het geleerde nog minder waardevol wordt. Daar zie je hier en daar al de tekenen van.”
"Mijn ouders hebben me veel sociale betrokkenheid meegegeven"
Loorbach waarschuwt ook tegen doorschieten in onderwijsvernieuwing. “Er zit heel veel waarde in het oude systeem, waar eeuwen aan gebouwd is. Ik ben blij dat er gewoon dokters en ingenieurs zijn. Misschien zijn zelfs economen nog wel nuttig! En een goede docent kan met zijn hoorcolleges honderden mensen tegelijk enorm inspireren. Maar daarna moeten die mensen wel de kans krijgen om zich individueel verder te ontwikkelen.”
Meer richting
SURF is in de onderwijsvernieuwing niet weg te denken, vindt Loorbach. “Allereerst is het een heel belangrijk platform om te zorgen dat iedereen mee kan in digitalisering. Maar dat is nog vooral een faciliterende rol. Gelukkig zie ik SURF de laatste jaren ook meer strategisch nadenken over waar we heen moeten.”
“Vanuit mijn transitie-visie denk ik dat ze best wat meer richting mogen geven, bijvoorbeeld door oplossingen te ontwikkelen of uit te testen. Tenslotte is SURF als coöperatie hét platform voor digitalisering in het hoger onderwijs. Daar kunnen de instellingen leren van én met elkaar.”
Lees ook het artikel van Derk Loorbach & Julia Wittmayer: Transforming universities - Mobilizing research and education for sustainability transitions at Erasmus University Rotterdam, The Netherlands
Tekst: Aad van de Wijngaart
Foto’s: Sicco van Grieken
Interesse in meer persoonlijke verhalen over de impact van onze innovaties?